MESUT KARA
“Davulla zurnayla yola çıkmış
Bandoyla karşılanmıştık
İş gücümüzdü sattığımız
Ter olup çarklara aktığımız
Servete servet kattığımız
Gurbet el şimdi bize dön geri diyor
Aman amman aman amman Almancılar
(…)”
Yukarıdaki sözler kendisi de 12 Eylül darbecilerinin yurttaşlıktan çıkarıldıktan sonra zorunlu sürgün, göçmen, (konumuzla ilgili tanımla söylersek “Alamancı”) olan ve uzun süre zor koşullarda Almanya’da, sürgünde “vatansız” olarak yaşamak zorunda kalan Cem Karaca’nın yaptığı “Almancılar” şarkısının sözleri… Cem Karaca ayrıca konuyla ilgili başka şarkılar da yapar.
Şarkılara, filmlere yansıyan iş-ekmek için, “bir ev, bir traktör” için gurbet ellerde, el kapılarında yaşanan göçmenlik hep “bir an önce dönmek” üzere başlar, yıllarca sürer. Gittikleri gurbet elde dön geri denilen yabancı, memleketlerinde “Alamancı”dır. Tatile geldiklerinde getirdikleri hediyeler, çikolatalar için yolları gözlenir, geldiklerinde giysilerinden bozulan dillerine kadar alay konusu olurlar. Göç genel olarak ülke içinde ya da sınır ötesine yapılan (bir süreliğine, uzun süreli, devamlı kalmak üzere) çalışmak ya da yerleşmek amacıyla yapılan nüfus hareketleri, coğrafi yer değiştirmeler olarak tanımlanır.
Göç konusunun sinemaya yansıması, filmlerde işlenmesiyle birlikte, dış göç temalı filmler üreten birçok yönetmen çıkar karşımıza.
Başlarda dış göç üzerine, özellikle işçi göçünün toplumsal etkilerini merkez alan dramatik bir dille anlatılan filmler yansır beyazperdeye. Dış göç konulu ilk filmle ilgili farklı belirlemeler vardır konuyla ilgili yazan araştırmacılar, yazarlar ve akademisyenler arasında. Kimi dış göç temalı ilk filmin Türkan Şoray’ın ilk yönetmenlik denemesi de olan “Dönüş” (1972) adlı film olduğunu yazarken, kimine göre de göre Halit Refiğ’in yönettiği “Bir Türk’e Gönül Verdim” (1969) adlı film, bu alandaki ilk örneği oluşturur.
Yönetmenlik koltuğunda ve başrolde Türkan Şoray’ın yer aldığı, Kadir İnanır ve Bilal İnci’nin oyuncu kadrosunda bulunduğu 1972 yılı yapımı Dönüş filmi, Almanya’ya giden İbrahim’in geride bıraktığı eşi Gülcan’ın küçük çocuğuyla yaşadığı dramı, verdiği mücadeleyi anlatır. Film, döneminin diğer örneklerinden farklı olarak, yoksul ama boyun eğmeyen, onuruyla yaşamak için dik duran, yalnız bir kadının, erkek dünyasında erkeklere karşı verdiği varoluş mücadelesini merkezine alarak yalın, etkileyici bir dille yansıtır.
Yılmaz Güney, 1971 yapımı “Baba” adlı filminde yoksullukla mücadele eden, bu yükle ezilen ve Almanya’ya işçi olarak gitmeye çalışan Cemal’in mücadelesini, Almanya hayalleri yıkılınca yaşadığı sorunları yaşadığı yıkımı anlatır.
Bazı kaynaklarda da dış göç konusun işlendiği ilk filmin, Hulki Saner’in yönettiği “Turist Ömer Almanya’da” (1966) film olduğu yazılıdır. Ancak bu filmin herhangi bir kopyasının bulunmaması nedeniyle filmden bahsetmek veya kaynak bulmak zordur. “Turist Ömer Almanya’da” adlı film, işçi olarak Almanya’ya giden bir Türkiyeli işçinin, Alman kızı Helga ile olan aşkını anlatan bir komedidir.
ALMANYA ACI VATAN
Şerif Gören 1979 yapımı başrollerinde Hülya Koçyiğit ve Rahmi Saltuk’un yer aldığı, “Almanya Acı Vatan” filminde, Almanya’da bir fabrikada çalışan Türkiyeli Güldane ve anlaşmalı evlilik yoluyla evlendiği işçi Mahmut arasında yaşanan problemler üzerinden göç-gurbet temasını ele alır. Bu tema içinde gurbette sıradan, tekdüze bir hayatın göçmen bir kadın işçi üzerindeki psikolojik etkilerini de gösterir.
Yusuf Kurçenli de “Ölmez Ağacı” (1984) adlı filminde Almanya’da yaşayan Türkiyeli bir kız ile bir Yunan genç arasındaki gönül ilişkinin Türkiyeli aile tarafından reddi ile gelişen olaylar zincirini yansıtır.
Tuncel Kurtiz’in 1979’da ilk kez yönetmen koltuğuna oturduğu uzun metraj filmi Gül Hasan bir “sinema sinemaya bakıyor” örneği. Bir dolandırıcı şebekenin başında olan üçkâğıtçı yönetmenin, çekeceği filmde rol verme vaadiyle Avrupa’da çalışan vatandaşlarımızı dolandırmasını, sömürmesini aktaran film, Kurtiz’in daha önce çalıştığı kimi yönetmenlere yönelik eleştirisini, tepkisini de yansıttığı söylenebilir. Film, gurbetçi işçilerimizin sorunlarına sınıfsal açıdan yaklaşmasıyla da önemli bir yere sahip.
Kartal Tibet 1985 yapımı Kemal Sunal’lı “Gurbetçi Şaban” filminde, Almanya’ya kaçak olarak giden Türkiyeli işçisinin başarılı olma mücadelesini ve Almanya’da işçi olarak çalışan Türkiyelilerin yaşam koşullarını ele alır. Şaban saf görünümlü bir garibandır, ancak kurnazlık yapmaktan geri durmaz. İşçi olarak gittiği Almanya’da başından geçen trajikomik olaylar anlatılır filmde.
Tevfik Başer, ilk sinema filmi olan 40 Metrekare Almanya’yı 1986 yılında çeker. Mezuniyet projesi olarak yazdığı senaryodan çekilen bu film, farklı festivallerde birden fazla ödül alarak yönetmenin isminin bir anda duyulmasını sağlar. 1989 yılında çektiği “Sahte Cennete Veda” ve 1991 yılında çektiği “Elveda Yabancı” ile Başer, Türk ve Avrupa sinemasındaki yerini alır. Almanya’da yaşayan yabancıların, özelinde Türklerin iki ayrı kültür arasında yaşadığı çatışmaları ve yaşamdan yalıtılmalarını konu alan filmleri oldukça özgün ve farklıdır.
Şerif Gören’in “Almanya Acı Vatan” filmi Almanya’da yaşamanın da dönüş hayalinin de hiç de öyle kolay olmadığını, dönüşün neredeyse imkansız olduğunu anlatıyordu. Almanya kalanlar için artık “Acı vatan”dı.
Kemal Sunal’in oynadığı “Polizei”, Almanya’ya yerleşmiş, kurulu bir düzene geçmiş, Alman yaşam koşullarına ayak uydurmuş ve kendine bir yaşam alanı yaratmış kuşakları anlatır.
Tunç Okan’ın yönettiği 1992 yapımı İlyas Salman’lı Fikrimin İnce Gülü – Sarı Mercedes filmini “bir yol filmi olarak kabul etmek mümkün iken; bir geri dönüş filmi olarak değerlendirmek anlamlı durmamaktadır.” Almanya’nın Münih şehrinde başlayan ve Ankara’nın Polatlı ilçesinde son bulan film, göçmen bir işçinin yol hikayesini anlatır. Hayallerini metalaştırıp bir Mercedes’e yükleyen Bayram, uzun yıllar çöpçülük yaparak kazandığı parayla satın aldığı bal rengi Mercedes’iyle köyüne doğru yola çıkar.
Sinan Çetin tarafından 1993 yılında çekilen Berlin in Berlin’de Alman bir mühendisin Türk toplumunun içine istem dışı girmesiyle gelişen olaylar örgüsünü anlatmaktadır.
İlk dönem göç filmleri ile göçün kurumsallaşması sonucunda ortaya çıkan ikinci ve üçüncü nesil göçmen filmleri arasında, keskin farklılıklar gözlemlenmektedir. İlk dönem ve Türkiye kökenli yönetmenler tarafından çekilen filmlerde göç yolları, göç süreci, göçmen karakterlere sosyal yapılar gibi temel sosyolojik olgular işlenmiştir. Göçmen sinemasında ise filmler, daha çok göçün sonuçları üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu filmlerde, göç eden bu kuşağa ait sosyo- kültürel değerleri ile çatışmaları ana temalardan biridir.
GÖÇ FİLMLERİ
Yapılan farklı listelemeleri, belirlemeleri ortaklaştırarak Türkiyeli yönetmenler tarafından 1966-1993 yılları arasında çekilen dış göç konulu başlıca 25 filmden söz edebiliriz:
1- Turist Ömer Almanya’da (1966, Hulki Saner),
2- Bir Türk’e Gönül Verdim (1969, Halit Refiğ),
3- Baba (1971, Yılmaz Güney),
4- Dönüş /Gurbetçiler (1972, Türkan Şoray),
5-Almanyalı Yârim (1974, Orhan Aksoy),
6- El Kapısı (1974, Orhan Elmas),
7- Almanya’da Bir Türk Kızı (1974, Oksal Pekmezoğlu),
8- Otobüs (1974, Tunç Okan),
9- Almanya Acı Vatan (1979, Şerif Gören),
10- Gül Hasan (1979, Tuncel Kurtiz),
11- Kara Kafa (1979, Korhan Yurtsever),
12- Kardeş Kanı (1984, Muammer Özer),
13- Ölmez Ağacı (1984, Yusuf Kurçenli),
14- Gurbet (1984, Yücel Uçanoğlu),
15- Gurbetçi Şaban (1985, Kartal Tibet),
16- 40 Metrekare Almanya (1986, Tevfik Başer)
17- Alamancının Karısı (1987, Orhan Elmas),
18- Polizei (1988, Şerif Gören),
19- Vatan Yolu (1988, R. Konyar, E. Günay),
20- Sahte Cennete Veda (1988, Tevfik Başer),
21- Almanya Acı Gurbet (1988, Yavuz Figenli),
22- Die Heirat / Düğün (1991, İsmet Elçi)
23- Sarı Mercedes / Fikrimin İnce Gülü (1992, Tunç Okan),
24- Elveda Yabancı (1993, Tevfik Başer),
25- Berlin in Berlin (1993, Sinan Çetin)
Kaynakça:
– Ayşe Toy Par, El Kapılarında Yeşilçam: 1970-1990 Arası Türkiye’de Dış Göç-Sinema İlişkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (2009)
– Mustafa Demir, “Perdeye Yansıyan Gurbet, Türk Dış Göçü ve Sinema: 1971-1994 Yılları Arası Dış Göç Temalı Filmlerin Analizi” başlıklı Doktora Tezi
– Nesrin Kula, İhsan Koluaçık. Sinema ve Toplumsal Bellek: Türk Sinemasında Almanya’ya Dış-Göç Olgusu. OÜSOBİAD-Temmuz 2016
